در مناطق گوناگون آذربایجان شرقی و غربی، سنت های سوگواری ماه محرم تا حدی با یکدیگر متفاوت است. در اغلب مناطق آذربایجان از اول محرم تا روز تاسوعا، معمولا شب ها به عزاداری می پردازند. این در حالی است که در آذربایجان شرقی در مساجد و اماکن مسقف و در آذربایجان غربی، عموما در فضای باز این مراسم را به جا می آورند.
در ماه محرم، تمامی نقاط این استان با پرچم‌ها و نمادهای مختلف عزای حسینی پوشیده و آیین‌های عاشورایی با شور و شوق خاصی برپا می‌شود.
از جمله سنت های سوگواری ماه محرم در مناطق آذربایجان می توان به آیین‌های عزاداری تیمچه مظفریه تبریز، مشعل گردانی روستای شیشوان عجب شیر، تخته زنی روستای فیروزه سالار آذرشهر، شاخسی-واخسی (شاه حسین-وای حسین) تبریز، علم گردانی روستای سیه سران جلفا، شبیه خوانی شهر بخشایش، علم بندی و ا… ا… حسینا و اینا شهرستان مراغه و شمع گذاری ( شمع پایلاما) اشاره کرد که همگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند.
همچنین گفتنی است که مرثیه سرایی در تاریخ آذربایجان از قدمتی بسیار برخوردار است و حماسۀ حسینی، بخش قابل توجهی از ادبیات سنتی آذری ها را به خود اختصاص داده است. مراسم تعزیه و شبیه خوانی هم یکی دیگر از سنت های عزاداری است.
گفته می شود، یکی از منحصر به فردترین مراسم عزای حسینی آئین های سنتی – مذهبی در واپسین روزهای دهه نخست ماه محرم در بخش هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برگزار می شود، مراسم مشعل گردانی «پولکه»شهرستان عجب شیر است.
این مراسم در مناطقی چون روستاهای شهرستان عجب شیر (مانند شیشوان و هروان) و روستای نرج آباد شهرستان مراغه با شور و شوق خاصی برپا می شود.
«پولکه» نام نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می بندند و بعد از نفت اندود کردن، آتش می زنند.
در شب تاسوعای حسینی و شب عاشورا ده ها «پولکه» آتشین در میان عزاداری های دیگر و در فضای تاریک شب چرخانده می شود. “پولکه ها” در تاریکی شب می چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلارا گرامی می‌دارند.
به طور کلی باید گفت، عزاداری شهرهای آذربایجان غربی و شرقی و اردبیل با دو رسم خاص «طشت گذاری» و دسته‌های «شاخسی، واخسی» معروف است که با مرثیه‌ها و آداب خاصی برگزار می‌شود. دسته‌های عزاداری «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذیحجه، فعالیت خود را شروع می‌کنند.
به این شکل که دسته‌های عزاداری شاخسی، واخسی، از چند روز مانده به ماه محرم، شب‌ها در حسینیه‌ها و مساجد تشکیل شده و با حضور عزاداران، در صف‌هایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان شده و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یارانش سرمی دهند.
اوج این مراسم درظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشوراست که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی نمودن مسیری طولانی نهایتا خود را به خیمه‌های به آتش کشیده شده (نماد خیمه‌های امام حسین(ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه می‌نشینند.
عزاداران در مراسم شاه حسین گویان (شاخسِی)، نوعی چوب مخصوص این نوع عزاداری را از زمین تا فرق سر خود حرکت می دهند، در حالی که هماهنگ پاهای خود را به زمین می کوبند، وقتی که چوب به سمت پایین آورده می شود، گروهی با صدای بلند ندای “شاخسِی” (شاه حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، گروه دیگر با صدای بلند ندای “واخسِی” (وای حسین) سر می دهند.
همچنین عزاداران در حین این حرکت منظم و هماهنگ، دست خود را بر پشت یکدیگر قرار می دهند و با این حرکت خود، اتحاد و انسجام شان را نشان می دهند.
شاه حسین گویان، در حالی که آرام و دایره وار حرکت می کنند، فردی نیز با مداحی مصیبت های امام حسین(ع) آنان را همراهی می کند.
رسم دیگر، «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» است که منسوب به اردبیل، به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است. در این آیین، طشت، نماد مشک سقای کربلا، نماد آب رود فراتی است که به روی حسین(ع) و یارانش بسته شد.
آئین سنتی علَم بندی به صورت کاملا سنتی در آذربایجان در سومین روز محرم برپا می شود، بعد از نصب پارچه ها و استحکام بخشی علم توسط سپرها، چند نفر از بالا بر استفاده کرده و مابقی دستمال‌ها را بر روی آن نصب می کنند، در حین نصب علم ها هزاران رأس گوسفند زیرپای علم قربانی می شود.
این رسم از آئین‌های کهن شهرستان مراغه است و تقریبا این علم تا اربعین حسینی به همان صورت باقی می ماند.
مراسم خیمه سوزانی در اکثر نقاط آذربایجان شرقی و در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار می شود، این آئین برگرفته از آتش زدن خیمه‌های امام حسین(ع) در روز عاشورا است. بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می زنند: “قتیل کسیلد‌ی” (مقتول بریده شد).
اکثرا در نقاطی که شبیه خوانی برگزار می شود، مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه این مراسم توام می گردد و تعدادی شبیه‌خوان کودک را در صحنه نمایش در حال فرار و شیون قرار می دهند تا تاثیر آن ملموس تر گردد.
مراسم اللهم لبیک نیز یکی از آئین های بی نظیر در آذربایجان است. موعد این آئین صبح روز عاشورا است، براساس این رسم دسته‌های سینه زن و عزاداران قبل از طلوع آفتاب دسته دسته در حالی که کفن بر تن یا حواله‌ای به نشانه احرام بر بدن پوشیده‌اند به حسینیه می رسند. بعد از ادای نماز صبحگاه عاشورا در حالی که صورت‌ها را گل مالیده‌اند با پای برهنه دو ردیف تشکیل می دهند.
سردسته این هیات ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان و آل یزیدیان، حاضرین را آماده می کند و سپس کم کم ورد و دعای مخصوص را می خواند با این مضمون “الله، الله حسین واویلا” کم کم که شور و شوق مردم را مجذوب کرد مردم با هیجان به حالت هروله مانند حرکت در صفا و مروه به جوشش آمده و در حالی که با هر ورد گفتن به سر می کوبند در فواصل معین ورد “اللهم لبیک یا حسین” را نیز می خوانند یعنی ای حسین ما برای بیعت آمده‌ایم.
گرداندن اسب ذوالجناح نیز یکی دیگر از آئین های بی نظیر در آذربایجان است. بازگشت اسب بی سرنشین در دشت کربلا یکی از غم انگیزترین صحنه هایی عاشورا است که به صورت نمادین در شهرهای مختلف آذربایجان شرقی بازآفرینی می شود. برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالیکه آغشته به خون کرده‌اند به آن تیرو پیکان های چوبی نیز متصل می نمایند و بعضا کبوترهای خونین بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته عزاداران می گردانند.