بزرگترین نعمت،بعد از خلقت انسان

سخن گفتن به حسب عادت مسأله ساده‏اى به نظر مى رسد اما با کمی تأمل ،می فهمیم که این امر از پیچیده‏ترین و ظریف‏ترین اعمال انسانى است .

آن گونه که از آیات 1 تا 4 سوره الرحمن استفاده مى شود ، یکى از مهم‏ترین نعمت‏هاى الهى بعد از نعمت آفرینش ، نعمت بیان است. در این آیات آمده است: "خداى رحمان، قرآن را یاد داد ، انسان را آفرید ، به او بیان آموخت ."

در قیامت از مسئولیّت زبان سؤال مى شود . در سوره بلد آیات 8 و 9 مى فرماید : " آیا دو چشمش ندادیم ، و زبانى و دو لب ." و بعد می فرماید : " و هر دو راه‏[ خیر و شر، را بدو نمودیم) ، از این آیات می توان این مطلب را فهمید ، که زبان یکى از ابزارهدایت است .

از میان معجزات انبیاء ، با عظمت ‏ترین معجزه ی او ، قرآن کریم ، از سنخ کلام است . تأثیر این معجزه تا بدانجا بوده که کفار با شنیدن این کلام ، از آن به " سحر" تعبیر مى کنند ؛" گفت : این قرآن جز سحر نیست."1 و گاه تا بدانجا پیش مى رفتند که مى گفتند " به این قرآن گوش مدهید و سخن لغو در آن اندازید ، شاید شما پیروز شوید."2

تعبیر به سحر و نهى از استماع قرآن ، هر کدام می تواند به نوعى حکایت ازتوانایی نفوذ و تأثیر کلام الهى بر مردم را داشته باشد .

ازجمله نخستین خواسته‏هاى موسى پس از مبعوث شدن به رسالت ، براى موفقیت در انجام مسئولیّت خویش، زبان رساست.فرمود : " و از زبانم گره بگشاى، تا سخنم را بفهمند ."3

معیار های سخن شایسته

 استفاده از واژه‏هاى سالم

از شرایط سخن شایسته آن است که از هر گونه کلمات زشت و زننده مبرّا باشد وحتی قرآن ، شایستگان را کسانی معرّفی می کند که در حال ناراحتی و مواردی که دیگران نیز آنان را با لحن بد خطاب می کنند ، آنان با متانت پاسخگوی آنان هستند .

در وصف عبادالرحمن ، قرآن مى فرماید:" و چون نادانان ایشان را مورد خطاب قرار دهند به ملایمت و سلامتى جواب دهند. "4

از سوى دیگر قرآن فحش و ناسزاگویى را مورد نهى قرار داده و می فرماید : " آنان که جز خدا را مى خوانند دشنام مدهید ، که آنان از روى دشمنى و به نادانى خدا را دشنام مى دهند. "5

آهنگ ملایم

آهنگ ملایم مى تواند یکى از چهره های ادب و سخن باشد ، آن گونه که از سوره حجرات استفاده مى شود : " اى کسانى که ایمان آوردید! صدایتان را بلندتر از صداى پیامبر مکنید و همچنان که بعضى از شما با بعضى دیگر بلند سخن مى گویید با او با صداى بلند سخن مگویید ." 6

وخداوند نیز رمز توفیق پیامبر (ص) را در جذب افراد ، داشتن قلب مهربان و لیّن و خلق و خوى حسنه می داند و می فرماید :" پس به برکت رحمت الهى با آنان نرمخو شدى و اگر سخت دل می بودى ، قطعاً از اطرافت پراکنده مى شدند

شیوایی و فصاحت کلام

فصاحت در لغت ؛ به معنى خلوص چیز است (راغب) و در اصطلاح ، کلام فصیح یعنى ؛ کلام عارى از انواع تعقیدات . هرگاه کلام از تنافر حروف ، غرابت حروف ، کراهت در سمع عارى و بود ، فصاحت در کلام حاصل شده است .

از عواملی که رسایی و فصاحت در کلام به دنبال دارد ؛ رعایت ایجاز 7 ، بهره گیری از آرایه های ادبی ؛ چون تشبیه و کنایه 8 ، روان بودن و بدون تکلّف بودن آن9 ، برخورداری از ساختار منسجم ونیکو 10 ، توجه به جنبه های عاطفی 11سخن می باشد که همه ی این عوامل در سخنان قرآن و روایات به بهترین شکل، بیان و مورد استفاده قرار داده شده است .

فصاحت در کلام به قدری مهم و تأثیر گذار است که حضرت موسى (ع) از خداوند در خواست مى کند برادرش هارون به جهت فصاحت کلامش ، کمک کار او باشد: " برادرم هارون از من زبان آورتر است پس او را با من به دستیارى گسیل دار ."12

نرمی سخن

سخنی که همراه نرمی وعطوفت باشد ، بسیار دلنشین وتأثیر گذار خواهد بود ، چرا که می تواند یکی از ابعاد لطیف و حساس انسانی را ، یعنی عاطفه ی او را تحت تأثیر قرار دهد .

تأثیر لحن ملایم و سخن لیّن ونرم تا بدانجاست که خداوند به موسى وهارون مى گوید " که در مقابل فرعون ، با او سخنى نرم گویید شاید که پند گیرد یا بترسد ."13

وخداوند نیز رمز توفیق پیامبر (ص) را در جذب افراد ، داشتن قلب مهربان و لیّن و خلق و خوى حسنه می داند و می فرماید :

" پس به برکت رحمت الهى با آنان نرمخو شدى و اگر سخت دل می بودى ، قطعاً از اطرافت پراکنده مى شدند ."14

سدید بودن

سداد و سدید از ماده سد ، به معناى استقامت و محکم بستن است .(راغب)

از آداب دیگر سخن ، سدید بودن کلام است ، هرچه کلام با عقل و منطق و استدلال بیشتر همراه باشد ، میزان استحکام آن بیشتر خواهد بود .

این نکته هم خالی از لطف نیست که بدانیم استواری سخن ، در واقع نتیجه ی عواملی چون ؛ اندیشه ی پیش از سخن 15، آگاهانه سخن گفتن16 ، ونیز رعایت عدالت انصاف و حق گرایی به ویژه در مقام داوری 17 می باشد .

در سوره احزاب آیه 70 و 71 آمده است :

" اى مؤمنان از خدا پروا دارید و سخنى استوار گویید تا اعمال شما را به اصلاح در آورد و گناهانتان را ببخشاید ."

لغو نبودن سخن

کلام لغو آن است که قابل اعتنا نباشد . همان سخنى که از روى فکر و تأمل صادر نشود .

دراوصاف بهشت آمده است : " که در آنجا نه بیهوده‏اى شنوند و نه یکدیگر را تکذیب کنند ."18 و همچنین در اوصاف مؤمنین مى خوانیم : " آنان که از سخن بیهوده رویگردانند ." 19

با توجه به اینکه یکی از مهمترین نعمت های الهی به بندگان ، نعمت سخن گفتن است، پس چه خوب است که بتوانیم از این نعمت الهی به بهترین صورت استفاده کرده و آن را مسائل ناپاک اعم از دروغ ، غیبت و...آلوده نکنیم .

.............................................................

1- مدّثر /24

2- فصّلت /41

3- طه /27 و 28

4- فرقان /63

5- انعام /108

6- حجرات /2

7- یوسف :9 و10 / غررالحکم :ص 210

8- بقره :261- 264- 265 /اسراء /24

9- غررالحکم /210

10- همان

11- همان /211

12- قصص/ 34

13- طه / 44

14- آل عمران / 159

15- نهج البلاغه / ترجمه شهیدی / حکمت 40/ حجرات :4

16- بقره :113/ انعام :143 و144 / طه 51 و52

17- نساء :135 / انعام :115 و 152

18- نباء /35

19- مؤمنون / 3