شرائط نیابت در حج چیست؟
هر مکلف عاقل و بالغ پس از اینکه برای رفتن به حج، مستطیع شد، حج بر او مستقر می شود. یعنی باید مقدمات سفر حج را فراهم نماید. مثلا اگر رفتن به حج با ثبت نام امکان پذیر است باید در اولین فرصت ثبت نام نماید.
سوال: شرائط نیابت در حج چیست و آیا فردی که خود به حج نرفته، می تواند نایب قرار گیرد؟
مراجع عظام تقلید برای شخصی که نایب در اعمال حج واجب یا عمره‌ی مستحبی می‌شود، امورى را شرط کرده‌اند:
1ـ بلوغ؛[1] (بنابر احتیاط واجب)
2ـ عقل؛
3ـ ایمان؛ (یعنى اعتقاد به امامت دوازده امام داشته باشد).[2]
4ـ فردی ثقه و قابل اعتماد باشد؛ به طوری‌که از انجام عمل توسط او اطمینان حاصل شود.[3] اما بعد از عمل، اطمینان به صحت عمل او لازم نیست.
5ـ آشنایى نایب با اعمال و احکام حج؛ هرچند با فراگیرى در حال عمل و با راهنمایی شخصی دیگر باشد.
6ـ در آن سال حج واجب دیگری [چه از طرف خود و یا شخصی دیگر] بر گردن نایب نباشد.
7ـ نایب در ترک بعضی از افعال حج معذور[4] نباشد؛ ولى عذرهایى که در خود حج پیش مى‌آید مانعى ندارد.[5] مثل اینکه نایب، زنی باشد که قبل از احرام، خون حیض ببیند و این امر موجب تغییراتی در اعمال او شود.[6]
توجه به این نکته نیز ضروری است که اگر نایب، خود به حج نرفته باشد، این موضوع مانع از صحت نیابت او نبوده و هر فردی که دارای شرایط فوق باشد می‌تواند نایب در حج واجب یا عمره مفرده شود.
سئوال: اگر زنی مهریه‌اش را از شوهر خود وصول نماید آیا حج بر او واجب می‌شود؟ البته ناگفته نماند که شوهر استطاعت بر پرداخت مهریه را دارد.
جواب: بلی در این صورت زن مستطیع است. (مناسک با حاشیه 8 مرجع، ص41، م47)
سئوال: رجوع به کفایت در مسأله حج به چه معنا است؟
جواب: یعنی پس از برگشتن از حج بتواند زندگی خود را به طور معمول اداره کند و دچار قرض و مشکل مالی نشود. (مناسک محشی 9 مرجع، ص37، م40)
سئوال: اگر شخصی از نظر مالی استطاعت دارد، ولی مجبور به ثبت نام می‌باشد و شاید مدتی در نوبت بماند اگر قبل از اینکه نوبتش برسد پولش را در راه دیگری خرج کند باز مستطیع می‌باشد؟
جواب: اگر قبل از استقرار حج بر او، پول را در مصارف شرعی خرج کند و از استطاعت خارج شود حج بر او واجب نیست. (با توجه به مسئله23 مناسک محشی)
سئوال: اگر شخصی برای ادای حج ثبت نام کند و قبل از رسیدن نوبت او از دنیا برود آیا واجب است به نیابت او حج بجا آورده شود؟
جواب: اگر قبلاً حج بر او مستقر نشده است انجام حج نیابتی برای او واجب نیست. (استفتائات امام خمینی(ره)، ج1، ص434، س1)
سئوال: اگر کسی مستطیع شود و به مکه نرود و بعد در اثر فقر هم نتواند حج خود را ادا کند چه حکمی متوجه اوست؟
جواب: اگر کسی مستطیع شود و مکه نرود و فقیر شود، باید اگر چه به زحمت باشد بعداً حج کند. (توضیح المسائل دوازده مرجع، ج2، م2046)
سوال: اگر کسی حج واجب بر ذمه اش باشد و الان که نوبت رفتنش رسیده مریض است و سکته کرده آیا می شود این حج واجب را تبدیل به عمره کرد و چند نفر بروند یا نه؟ آیا باید فرزند بزرگتر برود به حج واجب تا حجه الاسلام ساقط شود؟
هر مکلف عاقل و بالغ پس از اینکه برای رفتن به حج، مستطیع (اعم از استطاعت مالی (خرج سفر را داشته باشد) و بدنی (توانایی جسمی داشته باشد) و طریقی (راه باز باشد) شد، حج بر او مستقر می شود. یعنی باید مقدمات سفر حج را فراهم نماید. (محمودى، محمد رضا، مناسک حج (محشّٰى)، ص16) مثلا اگر رفتن به حج با ثبت نام امکان پذیر است باید در اولین فرصت ثبت نام نماید.
اما سوال فوق از دفاتر مراجع عظام تقلید استفتاء شد که پاسخ ایشان به این شرح می باشد:
دفتر حضرت آیة الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی):
اگر قبلاً حج بر او مستقر بوده، چنانچه نمی‌تواند حج را خودش انجام دهد و امید خوب شدن هم نداشته باشد، باید نائب بگیرد تا براى او حج انجام دهند ولى اگر قبلاً حج بر او مستقر نشده در فرض مرقوم حج بر او واجب نیست و اختیار مال با خود اوست.
دفتر حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):
نیابت در حج واجب از طرف انسان زنده صحیح نیست مگر در صورتی که شخص از جهت پیری یا بیماری به حج نرود و از توانایی و خوب شدن وی تا آخر عمرش مایوس باشد.
دفتر حضرت آیة الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):
اگر استطاعت مالی دارد اما استطاعت بدنی ندارد بنا بر احتیاط واجب باید نایب بگیرد تا از طرف او حج انجام دهد و لازم نیست نایب پسر بزرگ باشد.
دفتر حضرت آیة الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):
چنانچه از نظر بدنى مستطیع نباشد و از حصول استطاعت تا آخر عمر مأیوس باشد، باید نایب بگیرد.
==================================
پی نوشتها:
(1) حضرات آیات خویی، تبریزی، مکارم شیرازی و سیستانی: (در حج یا عمره‌ی واجب، اما در مستحبی، عمل غیر بالغی که ممیز باشد با اذن ولىّ صحیح است)؛ آیةاللّٰه بهجت ره: (اگر بچه ممیّز باشد، خالى از رجحان نیست که نیابت وى صحیح باشد.)
(2) آیةاللّٰه خامنه‌اى دام ظله: (بنابر احتیاط واجب، نیابت غیر مومن کفایت نمى‌کند.)
(3) آیات عظام تبریزى و خویى: (و اگر نایب ثقه باشد خبر دادن او کافى است)؛ آیة اللّٰه سیستانى دام ظله: (اگر خبر داد که از طرف او انجام داده و از خبرش وثوق و اطمینان حاصل نشد، در این صورت اکتفا به خبر دادن او اشکال دارد)
(4) «معذور» کسى است که نتواند اعمال اختیارى حج را انجام دهد، ولى انجام قربانی توسط خود فرد، حتى در حال اختیار هم لزومی ندارد.
(5) امام خمینى ره: (در این فرض نیز نیابت صحیح نیست)؛ آیة اللّٰه خامنه‌اى دام ظله: (در صورتى که عذر منجرّ به نقص در اعمال شود نیابت صحیح نیست)
(6) محمودى، محمد رضا، مناسک حج (محشّٰى)، ص 72 - 80 ؛ شاهرودى، سید مرتضى موسوى، جامع الفتاوى (مناسک حج)، ص 45
فرآوری: آمنه اسفندیاری
بخش احکام اسلامی تبیان
منابع:tebyan.net