خیلی از ما فکر می کنیم هر چه در دین وجود دارد در قرآن نوشته شده یا سنت پیامبر بوده است. در حالی که چنین نیست. برای مثال در اسلام و مسیحیت بسیاری از مراسم مذهبی و آیینی ریشه ای بسیار قدیمی تر از پیدایش ادیان ابراهیمی دارند و سنتی آیینی و منطقه ای محسوب می شوند.
خیلی از ما فکر می کنیم هر چه در دین وجود دارد در قرآن نوشته شده یا سنت پیامبر بوده است. در حالی که چنین نیست. برای مثال در اسلام و مسیحیت بسیاری از مراسم مذهبی و آیینی ریشه ای بسیار قدیمی تر از پیدایش ادیان ابراهیمی دارند و سنتی آیینی و منطقه ای محسوب می شوند. در وام گیری بیشتر مراسم کاتولیک ها از آیین میترائیسم یا مهر پرستی جای شکی نیست و در شیعیان ایران هم بسیاری از مراسم و حتی عقاید ریشه ای قدیمی تر از پیدایش اسلام دارند.
همچنین است اعدادی رمزآمیز مانند ۳ و ۷ و ۱۲ و ۴۰ که در همه تمدن های باستانی اعدادی مقدس به شمار می آمدند و وارد عقاید اسلام یا شیعه هم شده اند.
آیین های سوگواری به عنوان بازتاب پنهانی ترین خواست ها و باورهای بشری و در شمار مهم ترین نمود های هویت اجتماعی اقوام هستند. امروزه در ایران به مناسبت درگذشت اقوام و نزدیکان،آیین ها و مراسمی برپا می گردد که با نام آیین های سوگواری و مراسم ختم شناخته شده اند. مراسمی که نسل اندر نسل و پیوسته برپا می شوند بدون آنکه فلسفه ای که در پس هر کدام نهفته است مورد توجه برگزارکنندگان قرار گیرد. برگزاری مراسم سوم،هفتم و چهلم برای درگذشته نیز از جمله این آیین هاست که یکی یادگار آیین زردشت، دیگری بازمانده از باورهای مندایی و سومی خاطره ای از مراسم سوگواری سکاهاست.
در اینجا با صورت مختصر به منشأ و منبع شماری از این آیین ها و مراسم اشاره خواهد شد.
مراسم چهلم: سکاها از جمله اقوامی بودند که در فلات ایران می زیستند و بر نوع نگرش و آداب و رسوم مردم منطقه تأثیرات بسیاری گذاشتند؛ از جمله در برگزاری برخی عادات سوگواری. بدن هر سکایی پس از مرگ مومیایی می شد، جسد را در ارابه ای قرار می دادند و در حالی که هیأت عزاداران مویه کنان و اشک ریزان در پس ارابه در حرکت بودند، به نزد یکایک دوستان و آشنایان می رفتند تا همه با درگذشته وداع نمایند. این کار باید چهل روز طول میکشید. سرانجام در روز چهلم مرده به محل تدفین می رسید و طی مراسم ویژه ای به خاک سپرده می شد.
شایان یادآوری است که گریستن، «خَنج» بر چهره کشیدن، موی کندن و… در مراسم سوگواری نیز یادگاری است که از نیاکان سکایی و سُغدی ما به جا مانده است، چرا که مویه کردن بر مرده هم در آیین زردشت مکروه به شمار می آمد و هم در آیین مندایی و مانوی.
این سه آیین بر این باورند که مویه بر مرگ کسان باعث آزار آنان در عالم ارواح می گردد و هر قطره اشکی که ریخته شود راه عبور مرده به جهان باقی را دشوارتر می سازد.
مراسم سوم: روان پس از مرگ تا سه روز بر بالین جسد خویش نزدیک سر می نشیند و در بیم است. روز چهارم، در صورتی که درگذشته فردی صالح و پرهیزگار باشد، نتیجه اعمالش همچون دوشیزه ای زیبا، خوشبو و دل آرا که زیباتر از او در تمام جهان یافت نمیشود نزد در گذشته میآید و او را از پل «چینود» [در اسلام صراط ] می گذراند.
اما در صورتی که درگذشته فردی ناصالح و گناهکار باشد اعمال او همچون عجوزه ای زشت و بدبو که زشت تر از او در تمامی عالم وجود ندارد به پذیره اش می آید تا او را به دوزخ بیفکند.
مراسم هفتم: مندائیان بر این باورند که روح پس از مرگ بعد از سه روز سرگردانی میان عالم مادی و جهان ارواح از آسمان ها می گذرد تا به «آلما آد اپثاهیل» که یکی از طبقات هفتگانه آسمان است برسد. روح در هر روز یک آسمان راه می پیماید و سرانجام در هفتمین روز به آخرین آسمان می رسد، به همین مناسبت مراسم بزرگداشتی برای روح بر پا می گردد و در آن غذایی برای مساکین آماده می شود تا باعث آمرزش روح درگذشته شود.
خیرات برای روح درگذشته: در اندیشه ی زردشتی دو اصطلاح وجود دارد که به ارزشمندی کردارهای نیک برای روح اشاره دارد: «برای روان یا روانیگان» و «اَهُلوُداد» که هر دو اندیشه به باورهای اسلامی راه یافته است.
در آیین زردشت برای رسیدن ثواب به روح مرده دعایی در روزهای چهارم و دهم و سی ام و سر سال خوانده می شود که به «آفرین دَهمان» معروف است. به اضافه نیایش های همادین که در سه روز اول فوت خوانده می شوند. به نظر میرسد که این عمل شبیه خواندن سی جزء قرآن در مراسم ختمی است که برای مرده برگزار می گردد.
استفاده از خرما و حلوا در مراسم ختم: خرما و حلوا جزء جدایی ناپذیر پذیرایی از تشییع کنندگان و عزاداران در آیین های سوگواری است که هر یک نمادی از غذای ارواح و رستاخیز به شمار می آیند. با کمی تأمل می توان ردپای حضور این دو عنصر را در آیین های سوگواری میان رودانیها (بین النهرین) بازیافت.
سایت روشنفکر دینی